Historia
i architektura
Poznaj niezwykłą historię Katowic i zobacz wyjątkową architekturę miasta.
Zabytkowa dzielnica Katowice – Nikiszowiec | Fot. materiały Uniwersytetu Śląśkiego
Historia
Historia Katowic, choć na tle innych miast krótka, jest skomplikowana i pełna trudnych momentów. Katowice uzyskały prawa miejskie w 1865 roku. Stało się to dzięki rozwojowi przemysłu w regionie i powstaniu Kolei Górnośląskiej. Dzięki bogactwu złóż w Katowicach szybko zaczęły powstawać kolejne kopalnie i huty, dzięki czemu zaczęło tu przyjeżdżać coraz więcej osób w celach zarobkowych. W XIX wieku było to miasto wielokulturowe i wielowyznaniowe.
Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach | Fot. Agnieszka Szymala
Położenie między Niemcami a Polską miało znaczący wpływ na dramatyczną historię Górnego Śląska i Katowic. W październiku 1921 roku po wybuchu trzech powstań śląskich (1919-1921) i burzliwym plebiscycie przeprowadzonym wśród mieszkańców zdecydowano o odłączeniu regionu od Niemiec, a cały współczesny obszar Katowic znalazł się w nowych granicach Polski.
Kolejne lata były dla Katowic równie trudne. Podczas II wojny światowej cały Górny Śląsk dostał się pod okupację niemiecką, a z Katowic uczyniono siedzibę prowincji. W porównaniu do innych polskich miast straty wojenne nie były wielkie, choć dotkliwe. Zniszczono pomniki powstańcze, spalono Synagogę Wielką przy ul. Mickiewicza, a także rozebrano siedzibę Muzeum Śląskiego w Katowicach.
Po zakończeniu wojny miasto ponownie zostało stolicą województwa śląskiego. Polska ludowa, w której granicach mieściły się teraz Katowice, podobnie jak wiele innych krajów Europy Wschodniej, do 1989 roku funkcjonowała jako państwo satelickie (czyli zależne) ZSRR. Polsce został narzucony ustrój komunistyczny.
Przynależność do nowej władzy odbiła się nawet na samej nazwie Katowic. Po śmierci Józefa Stalina 5 marca 1953 roku Katowice przemianowano na Stalinogród, a województwo katowickie na województwo stalinogrodzkie. Nazwa obowiązywała tylko trzy lata, do 1956 roku, jednak osoby urodzone w tym czasie do dziś w akcie urodzenia mają wpisany Stalinogród.
W czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) Katowice wciąż prężnie rozwijały się gospodarczo, będąc jednym z głównych dostawców węgla na Polskę. Najtragiczniejszą datą w tej części historii Katowic jest 16 grudnia 1981 roku, kiedy w wyniku zduszenia strajku w KWK „Wujek” zginęło dziewięciu górników. Strajk był odpowiedzią na ogłoszenie trzy dni wcześniej przez władze PRL-u stanu wojennego, czyli stanu nadzwyczajnego, polegającego na przejęciu administracji przez wojsko. Decyzja władz była niezgodna z polską konstytucją i naruszała prawa jej mieszkańców.
Katowice dzisiaj
Lata transformacji ustrojowej, czyli przełom lat 80. i 90. były szczególnie trudne dla katowickiego przemysłu. Wprowadzana gospodarka wolnorynkowa wpłynęła na decyzję o zamknięciu wielu kopalń i zakładów przemysłowych. Wzrastająca świadomość ekologiczna również miała wpływ na zmiany dotyczące funkcjonowania miasta w nowej rzeczywistości. Dynamiczny rozwój instytucji kultury, do którego przyczynił się udział Katowic w wyścigu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016, możliwość realizacji międzynarodowych współprac dzięki projektom unijnym, wzrost szkolnictwa wyższego i rozkwit biznesu wpłynął na współczesny wygląd miasta. W grudniu 2018 roku Katowice były gospodarzem Szczytu Klimatycznego ONZ – COP24. Podczas wydarzenia zawarto porozumienie, w którym zostały określone procedury i mechanizmy konieczne do wdrożenia Porozumienia Paryskiego. Dziś Katowice są ważnym ośrodkiem kulturalnym, edukacyjnym, biznesowym i politycznym nie tylko na mapie Polski, ale i całej Europy.
Architektura
Katowice są bardzo zróżnicowane pod względem architektury, a w ich zabudowie widać bogatą historię miasta. Zwiedzanie atrakcyjnych zabytków i mniej znanych zakamarków może być świetnym sposobem na spędzanie czasu w tym miejscu.
Przy wjeździe do Katowic uwagę przykuwają nowoczesne wysokościowce. Od razu wiemy, że jesteśmy w wielkim, prężnie rozwijającym się mieście. Na tle bardziej klasycznych drapaczy chmur, takich jak Altus przy ul. Uniwersyteckiej (niedaleko kampusu Uniwersytetu Śląskiego), wyróżniają się biurowce .KTW przy alei W. Roździeńskiego 1, czyli w samym sercu miasta. Ukończony w 2022 roku kompleks jest najwyższym budynkiem biurowym w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Jednak to nie wysokość tak przyciąga wzrok. Oba budynki mają formę prostopadłościanów przesuniętych względem siebie – .KTW I dwóch, a .KTW II trzech brył. Mówiąc prościej, wyglądają jak wieża z klocków, które są wysunięte na boki, dając wrażenie ruchu.
SPODEK | Fot. MCK/SPODEK
Obok .KTW znajduje się prawdziwy symbol Katowic – hala widowiskowo-sportowa „Spodek”. Budynek przypominający statek kosmiczny, od otwarcia w 1971 roku jest jednym z najchętniej odwiedzanych i fotografowanych miejsc w Katowicach. Do dziś jest to także centrum kulturalno-sportowe, w którym organizowane są międzynarodowe imprezy sportowe, koncerty i liczne widowiska.
Zdobiący gadżety promujące miasto „Spodek” to nie jedyny ciekawy obiekt reprezentujący śląską architekturę drugiej połowy XX wieku. Kilka minut drogi od „Spodka” mieści się osiedle „Gwiazdy” nazwane tak ze względu na charakterystyczny kształt bloków, których podstawę tworzy ośmioramienna gwiazda. Na wygląd Katowic duży wpływ miało dwóch cenionych architektów: Jurand Jarecki i Stanisław Kwaśniewicz. Pierwszy z nich zaprojektował m.in. budynki położonych blisko siebie Spółdzielczych Domów Handlowych „Zenit” i „Skarbek”. „Zenit”, otwarty w 1962 roku, był pierwszym budynkiem w regionie z ruchomymi schodami oraz przeszkleniami charakterystycznymi dla stylu moderny. Potrzeby rozrastającej się aglomeracji przerosły projekt, dlatego ponad dekadę później postawiono obok dużo większy „Skarbek”, którego nowoczesny styl miał przybliżyć Katowice do Zachodu (część elewacji sprowadzono z Francji). Tworzący w podobnych latach Stanisław Kwaśniewicz odpowiadał m.in. za projekty budynków mieszkalnych, m.in. osiedla Paderewskiego i punktowca mieszkalnego „Ślizgowiec”, które w latach 70. i 80. wyróżniały się nowoczesną formą.
Nikiszowiec | Fot. materiały Uniwersytetu Śląskiego
Nikiszowiec
Miłośnicy zabytków powinni zwiedzić oddaloną od centrum Katowic dzielnicę Nikiszowiec, gdzie zachowano historyczną zabudowę osiedlową. Wybudowane w latach 1909-1919 osiedle robotnicze dla górników, do dziś zachowało pierwotny wygląd i jest unikatowym przykładem użytkowej architektury z początku XX wieku. Niskie ceglane budynki z charakterystycznymi czerwonymi okiennicami kiedyś były ważną częścią śląskiego krajobrazu, dlatego tym bardziej warto zobaczyć je w pierwotnym kształcie.
Kamienica przy ul. Młyńskiej 2 w Katowicach | Fot. materiały Uniwersytetu Śląskiego
Szlak Moderny
Przez Katowice przechodzą dwie ciekawe trasy spacerowe. Szlak Moderny, składający się z 17 obiektów, przybliża międzywojenną architekturę modernistyczną, która dziś stanowi wyróżnik stolicy Górnego Śląska na tle innych polskich miast. Osoby udające się jego śladem zobaczą wyjątkowe budynki z lat 20. i 30. XX wieku, będące pomnikiem historii i piękna Katowic.
Szlak Murali
Drugą propozycją spaceru po Katowicach jest podążanie Szlakiem Murali. Street art jest bardzo ważną częścią miejscowej sztuki, a w przestrzeni miasta znajduje się blisko 70 wielkoformatowych obrazów na ścianach budynków. Przez wiele lat w stolicy Górnego Śląska organizowano Katowice Street Art Festival, działa tu też wielu uznanych artystów tej dziedziny, takich jak Raspazjan czy Mona Tusz, których prace również zobaczycie na trasie Szlaku Murali.
